الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز (کتاب)

«الوجیز فى تفسیر القرآن العزیز» از تفاسیر مهم قرن ۱۲ هجری، تألیف علی بن حسین عاملى (م، ۱۱۳۵ ق)، محدث، مفسر، فقیه و اصولى اهل جبل عامل لبنان مى‌باشد.

انگیزه تألیف

مفسر در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، انگیزه خویش را چنین مى‌نویسد: «علم تفسیر از جهت موضوع از شریف‌ترین علوم و برترین معارف دینى است، زیرا از انوار قرآن، کشف حجاب مى‌نماید، و در ضمن آن حقایق بسیارى از علوم، و دقائق مهمى از فنون مختلف آشکار مى‌گردد. بدین جهت همیشه تألیف تفسیرى را آرزو داشتم که مختصرى از معارف قرآن را بیان کند، پس از استعانت به فیض الهى و فضل او با وجود مشاغل فراوان، عزم جزم نموده به تألیف آن اقدام کردم.»

روش تفسیر

روش تفسیرى مفسر، روشى مزجى است که مؤلف در نگارش آن گزیده گویى را پیشه ساخته، و به بسیارى از وجوه تفسیر، و نکات بلاغى و ادبى اشاره نموده است، در عین حال از وجوه اعراب و قرائات صرف نظر نکرده و به همین روش تمام آیات قرآن را تفسیر نموده است.

مفسر در مقدمه کوتاه خود مى‌نویسد: «در این تألیف بنا را بر ایجاز در تعبیر نهاده، در عین حال به اکثر اقوال و وجوه تفسیرى اشاره داشته و برخى نکات را که فهم معنا بر آن متوقف بود، متعرض گشته، در قرائت به ذکر قرائات سبعه اکتفاء نموده (در برخى موارد جزئى به دیگر قرائتها اشاره کرده‌ام). در عدد آیات بنا را بر مشهور (که از بسم الله الرحمن الرحیم غفلت مى‌نماید) نهادم، گرچه در اعتقاد، بنابر روایات متواتر صحیحه، آن را جزء هر سوره (جز سوره توبه) مى‌دانم.»

ایشان معمولا پس از ذکر نام سوره، تعداد آیات مکى و مدنى بودن، و اختلاف در آن را بیان مى‌نماید. وجه تسمیه سوره و فضل قراءت آن را جز موارد اندک (در سوره حمد) متعرض نمى‌گردد.

مقاطع آیات را بیان کرده، ضمن تفسیر آن، نکات اعرابى و ادبى کلمه و جمله را بیان مى‌نماید، در صورت اختلاف قرائت با ذکر قارى آن را بازگو مى‌کند (مانند: «یخَادِعُونَ... إِلَّا أَنْفُسَهُمْ...»، ج ۱ ص ۷۴، آیه ۹ سوره بقره).

ذکر شأن نزول آیات نیز مورد توجه ایشان بوده و در موارد ضرورى به بیان آن مى‌پردازد (مانند ج ۱ ص ۲۲۴، ذیل آیات ۵ و ۶ آل عمران درباره وفد نجران).

استفاده وافر ایشان از روش تفسیر قرآن به قرآن، با ذکر مضمون آیات دیگر یا اشاره به مضمون آنها (مانند ج ۱ ص ۶۸ « بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ» و استفاده از آیات ۱۱۱ و ۸۱ سوره بقره)، به گونه‌اى است که حتى در مباحث ادبى از آیات دیگر بهره مى‌برد (مانند «الآخرة» که تأنیث «آخر» مى‌باشد، با استفاده از سوره قصص آیه ۸۳).

مفسر به تناسب بین آیات توجه داشته و در جاهاى مختلف از آن در توضیح مطالب بهره برده است (مانند آیه ۶ سوره بقره «إِنَّ الَّذِینَ کفَرُوا...»، ج ۱ ص ۶۹).

با توجه به صبغه ادبى و لغوى تفسیر، گاه به معناى شرعى نیز اشاره دارد (مانند معناى کفر، ج ۱ ص ۷۰).

در مواجهه با آیات فقهى فقط بنا را بر تفسیر متداول نهاده و مستقلا وارد مباحث فقهى نشده است.

در بحث نسخ آیه به آیه، متعرض مصادیق آن شده و با ذکر ناسخ و منسوخ، نظر خود را نیز بیان مى‌کند (مانند آیه ۲۴۰ سوره بقره، ج ۱ ص ۱۹۶).

مفسر ضمن رعایت تفسیر قرآن به قرآن، براى تبیین معانى آیات، از روایات نیز بهره وافر برده، ضمن نقل مضمون روایات، گاه اصل روایت را که جایگاه تفسیرى دارد بیان مى‌کند (مانند «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینْفِقُونَ» و نقل روایت امام صادق علیه السلام، ج ۱ ص ۶۷).

ویژگی‌هاى تفسیر

تفسیر گرانقدر «الوجیز» داراى ویژگیهایى است که مرحوم دکتر عبد الرزاق محى الدین (از نوادگان مفسر ارجمند) در مقدمه خود، بر برخى از آنها اشاره مى‌کند:

۱- برداشت مفسر از آیات قرآن، برداشتى است ادیبانه که باعث گردیده، اثر او از بسیارى تفسیرهاى دیگر متمایز باشد، چرا که بیشتر مفسران، آیات را چنان با فرهنگ خویش در آمیخته‌اند که نوعى تکلف و ساختگى در آن به چشم مى‌خورد، در نتیجه، شگفتیهایى که نشانه اعجاز قرآن است از بین برده‌اند.

۲- مفسر، نظریه‌هاى گوناگون مفسران را با دقت و امانت و بدون تعصب و پایمال کردن اندیشه‌اى یا برترى دادن به اندیشه دیگر، بیان نموده و سپس با آرامش خاطر، نظریه خویش را ابراز کرده است.

۳- مؤلف، بحث را نه چندان گسترده و وسیع مطرح کرده و نه آن را کوتاه و نارسا رها ساخته، بلکه کوشیده است، مطالب را با فشردگى مناسبى بیان نماید، و بر این اساس، قرائات، شأن نزول، لغت، قواعد نحوى، بلاغت، احکام فقهى، مسائل کلامى، حوادث تاریخى، همه و همه را یکسان مورد توجه قرار داده است و بى‌گمان در هنر نگارش، همگان از این ویژگى برخوردار نیستند. این شیوه بیان، گویاى این حقیقت است که مفسّر به علوم عربى و مباحث اسلامى، تسلط کامل داشته است، تسلطى که وى را در چیرگى بر قلم خویش توانا ساخته است.

۴- اختصار از دیدگاه مؤلف، اختصار در اندیشه‌ها و مطالب نیست، بلکه اختصار در رساندن مفاهیم و مطالب است، یعنى اختصار به گونه‌اى است که اگر توضیح مطالب را در کتابهاى مفصل جستجو کنید، به بیش از آنچه در این اثر به آن اشاره رفته، دست نخواهید یافت.

منابع تفسیر

مفسر محترم، بطور مستقل منابع مورد استفاده خود را ذکر نکرده است، اما از ذکر منابع، اقوال، آراء و روایات توسط محققان و تصریح مصنف در مواردى، بخش عمده‌اى از منابع آن را مى‌توان در موارد زیر بیان کرد:

الف) منابع قرآنی:

۱- تفسیر مجمع البیان

۲- تفسیر التبیان

۳- تفسیر عیاشى

۴- تفسیر البرهان

۵- تفسیر نور الثقلین

۶- تفسیر روح البیان

۷- تفسیر قرطبى

۸- تفسیر بیضاوى

۹- تفسیر کشاف

۱۰- کنز العرفان

۱۱- تفسیر جوامع الجامع

۱۲- تفسیر ابن کثیر

۱۳- مجمع البحرین

۱۴- غرائب القرآن نظام الدین حسن بن‌ محمد قمى

ب) منابع روائى:

۱- نهج البلاغه

۲- توحید صدوق

۳- وسائل الشیعة

۴- کافى

۵- ثواب الاعمال

۶- جامع احادیث الشیعه

۷- عوالى اللئالى

۸- سنن ترمذى

چاپ و نسخه‌شناسى

این تفسیر گرانمایه، سالیان دراز به صورت خطى در دست علما و بزرگان قرار داشته است، تا اینکه یکى از نوادگان مؤلف، مرحوم دکتر عبد الرزاق محى الدین در سفرى به نجف اشرف، به محضر مرحوم آیت الله العظمى سید محسن حکیم «قدس سره» مى‌رسد و آن مرجع بزرگوار از او مى‌خواهد که به چاپ و نشر «تفسیر الوجیز» اقدام نماید. دکتر عبد الرزاق محى الدین مى‌پذیرد و شروع به کار مى‌کند.

این تألیف با همت دار القرآن الکریم و به تحقیق آقایان مالک محمودى و سید جواد جلالى انجام گرفته، که محققان محترم، مأخذ روایات و اقوال و آراء نقل شده مفسران را ردیابى کرده و به دقت نشان دادند، در نشان دادن اختلاف نسخه‌ها، آنچه در ارائه معنى و مفهوم متن نقشى داشته است، ثبت کرده‌اند، و با پاورقى‌هاى مناسب خود اثرى خواندنى و شایسته، سامان داده‌اند.

در چاپ بغداد در سال ۱۹۵۳ میلادى که به اشراف و همت دکتر عبد الرزاق محى الدین انجام گرفت، از نسخه‌هاى ذیل استفاده گردید:

۱- نسخه مؤلف، که دکتر عبد الرزاق از روى جلد ۱، آن استنساخ کرده بود.

۲- نسخه امام محمد حسین کاشف العطاء، با تعلیقات ایشان که بنا بود در چاپ ج ۲ آورده شود.

۳- نسخه علامه سید حسن صدر که در نشر کتاب ملاک محورى بوده است.

۴- نسخه علامه سید امین صافى

۵- نسخه شیخ قاسم محى الدین

۶- نسخه استنساخ شده.

یادآور مى‌شود که نسخه چاپ شده در بغداد (در سال ۱۹۵۳) تا سوره نحل مى‌باشد، چند سال پیش دار القرآن الکریم بر آن شد که این تفسیر شریف را از انزواى کتابهاى خطى بیرون کشد، پس از مشورت با بزرگان و صاحبنظران، نخست نسخه‌هاى خطى تفسیر شناسایى و از آنها عکس تهیه گردید که عبارتند از:

الف) نسخه کتابخانه آیت الله نجفى مرعشى، نگاشته شده به تاریخ ۱۱۲۰ هجرى که کامل و تعلیقاتى از مؤلف به همراه دارد.

ب) نسخه کتابخانه آستان قدس رضوى که ناقص است.

ج) نسخه دار القرآن الکریم نگاشته شده به تاریخ ۱۲۷۳ هجرى.

د) نسخه چاپى که پیش‌تر از آن یاد کردیم و با اشراف و مقدمه دکتر عبد الرزاق محى الدین منتشر گردیده بود.

منابع مقاله

۱- آینه پژوهش شماره ۱۲ سال دوم صفحه ۶۷، دفتر تبلیغات اسلامى.

۲- طبقات مفسران شیعه، آقاى عقیقى بخشایشى ج ۳ صفحه ۴۰۱ چاپ اول دفتر نشر نوید قم.

۳- مقدمات سه گانه تفسیر و مجموعه جزء اول آن.

۴- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، به کوشش بهاء الدین خرمشاهى ج ۲ صفحه ۱۴۳.

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

الوجيز فى تفسير القرآن العزيز